Aşağılayıcı, küçük düşürücü, psikolojik açıdan mağduriyet doğuran, mağdurun iş verimini azaltan, toplumdaki saygınlığını zedeleyen, tehdit, hakaret, aşağılama, ayrımcılık, taciz gibi eylemlerden oluşan mobbing çağımızın iş hayatının en büyük sorunlarından birisi. Metinde, mobbingin ne olduğu, sebebpleri, oluşumu, mobbinge karşı yapılabilecekler ve hukuki yollar değerlendirilmiştir.
Mobbing, İngilizce bir sözcüktür. Birlikte saldırma, rahatsız etme ve sıkıntı verme anlamları taşır. Mobbing için manevi şiddet teriminin kullanılması yerinde olacaktır. Her davranışın mobbing olarak görülmesi söz konusu değildir. Mobbing varlığı için işyerinde dışlanma, aşırı derecede kötü muamele gerekir. Ahlaki sınırları aşan bu iletişim sistematiktir ve düşmancadır.
Kısaca mobbing nedir: İşyerinde belirli bir düzenle, ast, üst ya da aynı seviyedeki çalışanların birbirlerine karşı yönelttikleri her türlü kötü muamele, tehdit, şiddet, aşağılama vb. davranışlara mobbing denir.
Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 2014/15971 Esas, 2014/19538 Karar ve 26.06.2014 tarihli kararında mobbingin varlığından söz edebilmek için gerekli koşulları belirlemiştir:
Mobbing’in meydana gelebilmesi için bir işçinin hedef alınarak, uzun bir süre ve belli aralıklarla sistematik biçimde tekrarlanan, mağdurun karşı koymasına rağmen yapılan aşağılayıcı, küçük düşürücü ve psikolojik olarak acı veren, işteki performansı engelleyen veyahut olumsuz bir çalışma ortamına sebep olan tehdit, şiddet, aşağılama, hakaret, ayrımcılık, ağır eleştiri, taciz ve çalışma şartlarını ağırlaştırma gibi eylem, tutum ve davranışların uygulanması gerekir. Uluslararası Çalışma Örgütü’ne göre de mobbing;bu şeklinde tanımlanmaktadır.
Mobbing’de, hedef alınan kişinin şerefine, kişiliğine, karakterine, inancına, değerlerine, yeteneklerine, tecrübelerine, birikimlerine, düşüncelerine, etnik kökenine, yaşam biçimine, kültür vb. yönlerine topluca bir saldırı söz konusudur. Bu saldırı, dedikodu ve söylenti çıkarma, iftira atma, toplum önünde küçük düşürme, hafife alma, karalama, kötüleme ve yok sayma gibi kişiyi zihinsel, ruhsal, fiziksel ve bedensel olarak etkileyebilecek eylemlerle yapılmaktadır.
Mobbing’e benzer olarak literatürde:
gibi terimler de kullanılmaktadır.
Mobbing, bir ya da birkaç kişi tarafından yapılabilir. Burada önemli olan husus, tek kişi dahi olsa kişinin mobbing yapacak güce sahip olmasıdır. Birden çok kişi tarafından mobbing yapılması daha olasıdır zira güçlerin birleşimi ile bir kişyie karşı baskı kurma, onu rahatsız etme çok daha kolay olacaktır. İşyerinde mobbingi üstlerin yapma ihtimali daha yüksektir ancak aynı seviyede ya da daha alt seviyedeki astların da mobbing uygulaması söz konusu olabilir.
Mobbing, dini ya da siyasi farklılıklara, cinsiyet ya da ten rengi ayrımı gibi sebeplere dayanabileceği gibi salt kıskançlığa da dayanabilir. Cinsel dürtüler nedeniyle erkek yöneticiler tarafından kadın yöneticilere karşı mobbing uygulanması da sıkça görülmektedir.
Mobbing uygulayan kişi ya da kişilerin amacı, uygulanan kişinin kendini işyerinde yalnız hissetmesi, yetersiz ve değersiz görmesi, kimsenin kendisini sevmediğini düşünmesi, çalışma arkadaşları arasında değer görmediğini hissetmesi gibi düşünce ve duygulara yöneltmektir. Mobbing uygulayan kişi ya da kişiler çoğunlukla çalışma verimi düşük ve başarısız kişilerdir. Mobbing uygulayarak kendilerinden daha verimli çalışan kişiyi pasifize etmeyi amaçlarlar ya da kendilerini bu yolla tatmin ederler. Mobbing uygulayanlar kendilerine bir yaptırım uygulanmayacağı düşüncesindedirler zira kendilerini yeterli ve güçlü görürler. Mobbing uygulayan üst yöneticiler genelde açık görüşlü olmayan, bilgisini artırma amacı taşımayan ve suçlu arayan yapıdadırlar. Bu türdeki yöneticilerin temel özelliği ise liyakate sahip olmamalırıdır. Bulundukları makama yeterlilikleri bulunmadıkları halde elde ettikleri bir diploma ya da dayanaksız tercihlerle gelmişlerdir. Mobbing uygulamaktaki bir diğer amaç ise kadrolaşmadır. Kendilerinden olmayanların işini ellerinden alarak bu işlere kendilerinden olanları yerleştirmek amaçlar arasındadır.
Genellikle mobbing, yetenekli, işini iyi yapan, verimli sonuçlar alan, başarılı, çevresi tarafından değer gören ve sevilen, dürüst, ahlaklı ve çalıştığı kuruma bağlı kişilere uygulanır. Mobbing uygulanan kişi çok büyük olasılıkla mobbing uygulayandan daha üstün vasıflıdır.
mobbing örneği olarak verilebilmektedir.
Mobbing yönelten ve yöneltilen değerlendirilerek 3 türe ayrılmaktadır. Bunlar:
İşyerinde mobbinge maruz kalan kişi öncelikle kendisine mobbing uygulayan kişi ile yüzleşerek yaptığını yanlış olduğunu söyleyebilmelidir. Kendisine uygulanan psikolojik şiddeti hak etmediğini düşünmeyen mağdurun bu saldırı ile baş etmesi mümkün değildir. Mobbing uygulayan kişiye davranışının doğru olmadığı söylenirken tanık bulundurmak ileride oluşabilecek durumlar için önemlidir. Örneğin bu söyleme hakaret ile karşılık verecek kişinin şikayet edilmesi halinde tanık hakaretin ispatında önemli bir delil olacaktır.
Verilen emirlerin gerekirse yazılı olarak alınması, diğer çalışanlarca bilinmesinin sağlanması da caydırıcı bir davranıştır.
Kendisine mobbing uygulayan kişi ya da kişiler mümkün olan en kısa sürede üstlerine, yöneticilerine ya da ilgili birimlere bildirilmeli, başvurular gerekirse yazılı yapılmalıdır. Yazılı yapılan başvurudan sonuç alma ihtimali sözlü başvuruya göre her zaman daha yüksektir.
Gerekli görüldüğünde derhal psikolojik yardım alınmalı, mağdur tek başına saldırıyı karşılamaya çalışmamalıdır. Çalışma ve Sosyal güvenlik Bakanlığının Alo 170 hattında da mobbing ile ilgili psikolojik destek almak mümkün.
Mobbingin önlenmesi için mobbing ihtarnamesi hazırlanarak noter aracılığı ile işverene göndermek de faydalı olabilecektir. İhtarnamede mobbinge maruz kalındığı, işverene düşen işçiyi gözetme yükümlülüğü nedeniyle gerekli tedbirlerin alınması gerektiği hususları belirtilir. İhtarname, ileride açılacak bir mobbing davasında delil olarak kullanılabileceği için de oldukça faydalı olacaktır.
Mobbinge uğrayan işçinin başvurabileceği yollardan birisi de iş sözleşmesini sona erdirmektir. Ancak bu işlemi yaparken hazırlanacak dilekçenin içeriği iyi doldurulmalı, istifanın uğranılan mobbing nedeniyle gerçekleştiği belirtilmeli ve yasal haklar talep edilmelidir. Sırf “istifa ediyorum” diye hazırlanacak bir dilekçe işveren tarafından, işçinin sebep göstermeden istifası olarak değerlendirilebilir.
Mobbing nedeniyle uğranılacak zararların giderimi ve mobbing uygulayanın bu davranışından vazgeçirebilmesi için mobbingin ispat edilebilmesi oldukça önemlidir. Bu durumla karşılaşıldığında öncelikle davranışın türüne göre deliller elde edilmeye ve toplanmaya çalışılmalıdır. Örneğin hakarete uğrayan işçi, sonraki görüşmede yanında bir başka çalışanın bulunmasını sağlayarak tanık elde edebilir. Güvenlik kamerası kayıtlarına ulaşmanın mümkün olması halinde bu kayıtların örneklerinin alınması ya da savcılık tarafından istenmesinin sağlanması da oldukça önemlidir. İşi ile ilgisiz, mantıksız, rahatsız edici, vb talimatların yazılı olarak verilmesini istemek ya da mümkün olması halinde mobbingi ortaya koyan fotoğraf çekmek de değerlendirilmelidir.
Yasa belirlenen suç unsurlarının mevcudiyeti halinde Cumhuriyet Savcılığına ya da işyerine en yakın karakola giderek kişi hakkında şikayetçi olunmalıdır. Buna mobbing şikayeti ya da mobbing cezası demek doğru değildir zira burada şikayet edilen, mobbingi oluşturan eylemdir. Örneğin,
mobbing nedeniyle ortaya çıkabilecek suçlardan bazılarıdır. Yasada tanımlanmış suç unsurlarının mevcudiyeti halinde mobbing uygulayan kişi ceza alacaktır.
İş sözleşmesinin tarafı olan işçi ve işverenin karşılıklı borçları vardır. Bunlardan birisi işçinin sadakat borcu, bir diğeri ise işverenin işçiyi gözetme borcudur. İşveren işçisini gözetmeli, korumalıdır. İşveren işçinin, iş dolayısıyla zarara uğramamasını engellemeli, işçinin kişiliğinin, sağlık ve beden bütünlüğünü korumalıdır. Anayasa’nın 12, 17, 19, 20, 24, 25, Türk Medeni Kanunu madde 2 ve Borçlar Kanunu madde 417, mobbinge karşı düzenlemelerdir. Mobbinge uğrayan kişinin hukuki hakları şu şekildedir:
Görüleceği üzere mobbinge uğrayan çalışan işçi, yasal yollara başvurarak hem kendisine mobbing uygulayan kişinin cezalandırılmasını sağlayabilmekte hem de uğradığı mobbing nedeniyle tazminat talebinde bulunabilmektedir.
Mobbinge ilişkin davaları şu sıralamak mümkündür:
İster ceza ister hukuk davası olsun, hem delilelrin toplanması hem başvuruların yapılması aşamalarında bir avukattan hukuki destek almak, hak kayıplarına uğramamak ve davaların kaybedilmesine engel olmak için önemlidir.
Mobbing davranışı şikayete tabi bir suç ihtiva ediyorsa şikayet süresi(6 ay) geçirilmeden şikayette bulunmak gerekecektir. Aksi halde şikayet hakkı düşer. Hukuk davalarında ise 2 yıl içerisinde tazminat talebinde bulunmak gerekecektir.
Mobbing bir suç olarak tanımlanmamıştır ancak mobbing davranışını oluşturan eylemler ceza yasalarında suç olarak tanımlanmış olabilir. Bu nedenle karşılaşılan eylemin ne olduğuna göre şikayetçi olma hakkı bulunup bulunmadığı değerlendirilebilir.
Mobbingin ispatı halinda maddi ve manevi tazminat talep etmek mümkündür.
Mobbinge uğrayan işçi iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.
Mobbinge uğradığı için istifa eden işçi kıdem tazminatı alabilir ancak ihbar tazminatı alamaz.